Wallace Line‘वालसरेखा’ इति नैसर्गिकी लक्ष्मणरेखास्ति किम्? प्राणिनः, पक्षिणः, सागरजीविनः अपि तां रेखां न अतिक्रान्तवन्तः किम्?
इण्डोनेशिया-देशस्य द्वयोः द्वीपयोः मध्ये सागरे एकं अदृश्यं सीमारेखां निर्मिता अस्ति। ‘वालसरेखा’ Wallace Line नाम्ना प्रसिद्धा एषा नैसर्गिकी सीमारेखा द्वयोः भागयोः जैविकं विभागं करोति। तयोः द्वीपयोः भिन्नं जीवजन्तु-समूहं दृश्यते, च एषा सीमारेखा तान् एकत्र मिलितुं न ददाति। एषा नैसर्गिकी लक्ष्मणरेखा कथं जाता, तस्य रहस्यं च किम् इति अधोलिखितं विवेचनम्।
‘वालसरेखा’ इत्यस्या स्वरूपम् किम्?
वालसरेखा आग्नेय-आस्यायाः प्रदेशतः गच्छति। इयं सीमारेखा इण्डोनेशियायाः बालि-लोम्बोक् च, बोर्नियो-सुलावेसी च द्वीपयोः मध्ये वर्तते। एतेषां द्वीपयोः मध्ये केवलं ३५ कि.मी. दूरी अस्ति, परं मध्ये सागरः अस्ति।
एषा सीमारेखा तयोः द्वीपयोः जीवजन्तु-प्रजातीनां स्पष्टं भेदं दर्शयति। एका पार्श्वे आसीय प्रजाः, अपरस्मिन् ऑस्ट्रेलेशियनः। एका पार्श्वे सिंहः, गजः, गवयः दृश्यन्ते, अपरस्मिन् तु कङ्गारूवत् मार्सुपियलः।
ब्रिटनदेशीयः निसर्गशास्त्रज्ञः अल्फ्रेड रसेल वालस १८५९ तमे वर्षे एषां सीमारेखां प्रथमतः ज्ञातवान्। सः मलयद्वीपसमूहस्य भ्रमणं कृत्वा तत्र जीवजन्तूनां निरीक्षणं कृत्वा एषां अद्भुतां सीमां विश्वाय उद्घाटितवान्। सः च चार्ल्स डार्विनेन सह उत्क्रान्तेः सिद्धान्तं अपि स्वातन्त्र्येण प्रस्तुतवान्।
Wallace Lineवालसरेखायाः रहस्यं किम्?
वालसरेखा एकं अदृश्यं जीवसृष्टी-प्रतिबन्धकं इव कार्यं करोति। द्वयोः पार्श्वयोः पर्यावरणं भिन्नं अस्ति। प्राणिनः, मीनाः, पक्षिणः अपि एतां रेखां न अतिक्रान्तवन्तः। मकासर-सामुद्रधुनी इति प्रसिद्धः गम्भीरः सागरसङ्कटः अस्य रहस्यस्य केन्द्रबिन्दु अस्ति। हिमयुगे समुद्रस्य स्तरः न्यूनः आसीत्, येन कतिपयद्वीपानि स्थलमार्गेण संयुक्तानि अभवन्। परं कालेन ऑस्ट्रेलेशियन प्रस्तरः अंटार्क्टिकात् पृथक् भूत्वा उत्तरदिशं गतवान्। अतः एषः क्षेत्रः आशिया-ऑस्ट्रेलिया खण्डयोः मध्ये प्रजाजन्यं भेदं प्रदर्शयति।
बालिद्वीपः पूर्वं आशियायाः भागः आसीत्, लोम्बोक् तु ऑस्ट्रेलेशियन्। यद्यपि उभौ इण्डोनेशिया-देशस्य भागौ स्तः, तथापि तयोः जैविक-पर्यावरणं भिन्नम् अस्ति। वालसरेखा प्रस्तर-चलनात् निर्मिता अस्ति, यतः प्रजातयः एकत्र स्थिताः अपि, एकदूसरेण भिन्नाः एव।
उदाहरणरूपेण, बालिद्वीपे सिंहः, गजः, गवयः जीवन्ति, यतः तेषां योग्यम् पर्यावरणम् अस्ति। यदि तान् लोम्बोके स्थाप्येत, तर्हि ते न जीवितुं शक्नुयुः। पक्षिणः अपि वातावरण-अन्नाभावाद्भिन्नं प्रवर्तन्ते। अतः वालसरेखा निसर्गस्य एकं जैविककवाटं इव अस्ति।
Wallace Line वालसरेखायाः उत्क्रान्तिक्रमः
एषा अद्भुता कालान्तरं प्रजातीनां परिवर्तने आरम्भिकं ज्ञानं प्रदत्तवती। जैवभूगोलशास्त्रस्य, वनस्पतिशास्त्रस्य, प्राणिशास्त्रस्य च विकासे योगदानं दत्तवती। डार्विनः च वालसः च उत्क्रान्तिप्रसंगे स्वातन्त्र्येण लेखनं कृत्वा, एतेषां द्वीपानां अध्ययनं कृतवन्तौ। वालसः विशेषतया जीवसृष्टीं भिन्नतया दृष्टवान्। तस्य निरीक्षणेन प्रजाः यादृच्छिकं न दृश्यन्ते, किन्तु पर्यावरणानुसारं विकसन्तीति स्पष्टं जातम्। एषा रेखा दर्शयति यत् भौगोलिक-बाधाः नवीनप्रजातीनां विकासाय प्रेरकाः भवन्ति।
वालसरेखा मानवेतिहासश्च
वालसरेखा केवलं जीवसृष्टीं न, अपितु मानवीसंस्कृतेः भिन्नतां अपि प्रदर्शयति। वंशशास्त्रविषये, राजकीयप्रभावे च अस्याः सीमायाः अध्ययनं कृतम्। उट्रेच्-विश्वविद्यालयस्य फेनेके सिस्लिंग इत्यनेन उक्तं यत्, “पूर्वे यूरोपीयपर्यटकैः द्वीपयोः मानवस्य भेदः, वनस्पत्याः च विविधता, पूर्वमेव लक्ष्यीकृता।”
रेखायाः पूर्वभागे पापुआनसम्बद्धाः विशेषताः दृश्यन्ते, पश्चिमभागे तु मलयसम्बद्धाः। एते विषयाः विवादस्पदाः अपि भवन्ति, यः मानवी-विविधतायाः जटिलत्वं सूचयति।
भूगोलसीमा च मानवोत्क्रान्तिः
वालसरेखा-उत्क्रान्तिसम्बन्धं द्रष्टुं विविधपक्षिणां, कीटानां, कङ्गारूप्रजातीनां च अध्ययनं कृतम्। एषः समुद्रः उथलः अस्ति, येन मानवानां यात्रायाम् अवरोधः न जातः। परं जीवाः स्वभावतः निसर्गबन्धनानुगतः भवन्ति।
वालसरेखा सूचयति यत् लघु-भौगोलिकबलानां प्रभावः सजीवेषु गम्भीरं भेदं जनयितुं शक्यते। केवलं भौतिकदूरी न, परं उत्क्रान्तिकथा अपि महत्त्वपूर्णा अस्ति। जलवायुपरिवर्तनम्, अधिवासहानिः इत्यादयः कारणेन भविष्ये द्वीपयोः प्राणी एकत्र गन्तुं शक्नुवन्ति वा इति विषये वैज्ञानिकाः अनुसन्धानं कुर्वन्ति।….
लेखिका- सुधा साठ्ये मुंबई।
